რა არის ფული?

ფული არის ნებისმიერი საგანი ან გაცვლის საშუალება, რომელიც აღქმულ ღირებულებას განასახიერებს.

შესაბამისად, ადამიანები მას იღებენ საქონლისა და მომსახურების საფასურის გადახდის, ასევე სესხების დაფარვის სანაცვლოდ, უფრო მარტივად, რომ ვთქვათ ის საქონლის . ეკონომიკა ფულზეა დამოკიდებული გარიგებების განსახორციელებლად და ფინანსური ზრდის უზრუნველსაყოფად. ჩვეულებრივ, სწორედ ეკონომისტები განსაზღვრავენ ფულის არსს, მის წარმოშობასა და ღირებულებას. აი, ფულის მრავალმხრივი მახასიათებლები.

ფულის ფუნქციები

გაცვლის საშუალება
ღირებულების შენახვა და გადაცემა
გადახდის გადავადების საშუალება
ღირებულების საზომი

სასაქონლო ფული

გაცვლის საშუალების – ანუ ფულის – განვითარებამდე, ადამიანები საჭირო საქონლისა და მომსახურების მისაღებად ბარტერს მიმართავდნენ. ორი ადამიანი, რომელთაგან თითოეულს გააჩნდა მეორისთვის სასურველი საქონელი, დებდა გაცვლის შეთანხმებას.

თუმცა, ბარტერის ადრეულ ფორმებს არ გააჩნდა ის “გადაცემადობა” და “დაყოფადობა”, რაც ვაჭრობას ეფექტურს ხდის.

მაგალითად, თუ ვიღაცას ჰყავს ძროხები, მაგრამ სჭირდება ბანანები, მან უნდა იპოვოს ადამიანი, რომელსაც არა მხოლოდ ბანანები აქვს, არამედ სურს ხორციც. რა მოხდება, თუ ეს პიროვნება იპოვის ვიღაცას, ვისაც სჭირდება ხორცი, მაგრამ არ აქვს ბანანები და მხოლოდ კარტოფილის შეთავაზება შეუძლია? ხორცის მისაღებად, ამ ადამიანმა უნდა იპოვოს ვიღაც, ვისაც აქვს ბანანები და სურს კარტოფილი და ა.შ.

საქონლის ბარტერული გაცვლის “არაგადაცემადობა” დამღლელი, დამაბნეველი და არაეფექტურია. მაგრამ პრობლემები აქ არ მთავრდება; თუნდაც ადამიანმა იპოვოს ვიღაც, ვისთანაც შეძლებს ხორცის ბანანებზე გაცვლას, შესაძლოა მან ერთი მტევანი ბანანი მთელი ძროხის ტოლფასად არ მიიჩნიოს. ასეთი გაცვლა მოითხოვს შეთანხმებას და იმის განსაზღვრის გზების მოძიებას, თუ რამდენი ბანანი უდრის ძროხის გარკვეულ ნაწილს.

სასაქონლო ფულმა ეს პრობლემები გადაჭრა. სასაქონლო ფული არის საქონლის ტიპი, რომელიც ვალუტის ფუნქციას ასრულებს. მაგალითად, მე-17 და მე-18 საუკუნის დასაწყისში ამერიკელი კოლონისტები გარიგებებისთვის თახვის ტყავებსა და გამომშრალ სიმინდს იყენებდნენ. ეს საქონელი, რომელსაც საყოველთაოდ აღიარებული ღირებულება ჰქონდა, სხვა ნივთების ყიდვა-გაყიდვისთვის გამოიყენებოდა. სავაჭროდ გამოყენებულ საქონელს გარკვეული მახასიათებლები ჰქონდა: ის ფართოდ მოთხოვნადი და, შესაბამისად, ღირებული იყო, ამასთან გამძლე, ადვილად გადასატანი და შესანახი.

ფულის კიდევ ერთი, უფრო განვითარებული მაგალითია ძვირფასი ლითონი, როგორიცაა ოქრო. საუკუნეების განმავლობაში ოქრო ქაღალდის ფულის უზრუნველსაყოფად გამოიყენებოდა – 1970-იან წლებამდე. მაგალითად, აშშ დოლარის შემთხვევაში ეს ნიშნავდა, რომ უცხოურ მთავრობებს შეეძლოთ თავიანთი დოლარები წაეღოთ და დადგენილი კურსით ოქროზე გაეცვალათ აშშ-ის ფედერალურ სარეზერვო სისტემაში.

საინტერესოა, რომ თახვის ტყავებისა და გამომშრალი სიმინდისგან განსხვავებით (რომლებიც შეიძლება გამოყენებულ იქნას ტანსაცმლად და საკვებად), ოქრო ძვირფასია მხოლოდ იმიტომ, რომ ადამიანებს ის სურთ. ის აუცილებლად სასარგებლო არ არის – ოქროს ვერ შეჭამ და ღამით ვერ გაგათბობს, მაგრამ ადამიანების უმრავლესობას ის ლამაზად მიაჩნია და იციან, რომ სხვებსაც ასე ჰგონიათ. ამიტომ, ოქრო არის რაღაც, რასაც ღირებულება აქვს. შესაბამისად, ოქრო წარმოადგენს სიმდიდრის ფიზიკურ სიმბოლოს, რომელიც ადამიანების აღქმებზეა დაფუძნებული.

ეს კავშირი ფულსა და ოქროს შორის გვიჩვენებს, თუ როგორ იძენს ფული თავის ღირებულებას – როგორც რაღაც ღირებულის წარმომადგენელი.

ფულის მეორე ფორმა – ფიატური ვალუტა (Fiat Money)

ისტორიულად ფულის 2 ფორმა განვითარდა: სასაქონლო ფული და ფიატ (Fiat) ფული. (დღეს, ამას დაემატა ციფრული ფულიც: კრიპტოვალუტა)

სასაქონლო ფულზე ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ. ეს არის ღირებულების ერთეული, რომელსაც დამოუკიდებლადაც აქვს ღირებულება. მაგ: თუ ფულად ერთეულად ირმის ტყავს ვიყენებთ, უშუალოდ მას თავისი ღირებულება გააჩნია. შეგვიძლია გასათბობად გამოვიყენოთ.

მაგრამ არსებობს ფულის მეორე ფორმა, რომელსაც ღირებულება მხოლოდ იმიტომ აქვს, რომ საზოგადოება ამაზე შეთანხმდა. მაგალითად: აშშ დოლარი, ქართული ლარი, ჩინური იენი და ა.შ – ამ ვალუტებს მხოლოდ სოციალური შეთანხმების გამო აქვს ღირებულება.

ამ ტიპის ფული არ საჭიროებს ფიზიკური საქონლით უზრუნველყოფას. ამის ნაცვლად, ფიატური ვალუტების ღირებულება განისაზღვრება მოთხოვნა-მიწოდებითა და ადამიანების რწმენით მის ღირებულებაში.

ფიატური ფული განვითარდა იმიტომ, რომ ოქრო იშვიათი რესურსი იყო და სწრაფად მზარდ ეკონომიკებს ყოველთვის არ შეეძლოთ საკმარისი ოქროს მოპოვება თავიანთი ვალუტის მოთხოვნა-მიწოდების უზრუნველსაყოფად.

აყვავებული ეკონომიკისთვის ფულის ღირებულების ოქროთი უზრუნველყოფის საჭიროება უკიდურესად არაეფექტურია, განსაკუთრებით მაშინ, როცა მისი ღირებულება რეალურად ადამიანების აღქმებით იქმნება.

ფიატური ფული ხდება ადამიანების მიერ აღქმული ღირებულების სიმბოლო, საფუძველი იმისა, თუ რატომ იქმნება ფული.

მზარდი ეკონომიკა აშკარად წარმატებულია ისეთი რამეების წარმოებაში, რაც ღირებულია საკუთარი თავისთვის და სხვა ეკონომიკებისთვის. რაც უფრო ძლიერია ეკონომიკა, მით უფრო ძლიერად იქნება აღქმული (და მოთხოვნადი) მისი ფული და პირიქით. თუმცა, ადამიანების აღქმები მხარდაჭერილი უნდა იყოს ეკონომიკით, რომელსაც შეუძლია აწარმოოს ის პროდუქტები და მომსახურებები, რაც ადამიანებს სურთ.

მაგალითად, 1971 წლიდან აშშ დოლარი ოქროს სტანდარტიდან მოიხსნა. დოლარი აღარ იყო ოქროზე გადაცვლადი და ოქროს ფასი აღარ იყო მიბმული დოლარის ოდენობაზე. ეს ოფიციალურად დადასტურდა 1976 წელს. ახლა უკვე შესაძლებელი გახდა იმაზე მეტი ქაღალდის ფულის შექმნა, ვიდრე მის უზრუნველსაყოფად საჭირო ოქრო არსებობდა.

დოლარის ღირებულებას მხოლოდ აშშ ეკონომიკის სიჯანსაღე უმაგრებს ზურგს. თუ ეკონომიკა შეფერხდება, აშშ დოლარის ღირებულება დაეცემა როგორც ქვეყნის შიგნით, ინფლაციის გზით, ისე საერთაშორისოდ, სხვა ვალუტებთან მიმართებით.

დღესდღეობით, ფულის ღირებულება (არა მხოლოდ დოლარის) განისაზღვრება მხოლოდ მისი მსყიდველობითი უნარით, რომელიც ინფლაციის დონით ფასდება.

როგორ იზომება ფულის მასა ეკონომიკაში?

ზუსტად რამდენი ფული ბრუნავს ეკონომიკაში? ეკონომისტები და ინვესტორები ამ კითხვას ინფლაციის ან დეფლაციის დასადგენად სვამენ.

ფულადი მასის შესაფასებლად სხვადასხვა ინდიკატორი გამოიყენება. ეს ინდიკატორები, რომლებსაც ფულადი აგრეგატები ეწოდება, აღინიშნება “M0”, “M1” და “M2” სიმბოლოებით. საბანკო სისტემის გარეთ არსებული ეროვნული ვალუტა წარმოადგენს “M0”-ს. რაც შეეხება “M1”-ს, ის აერთიანებს მიმოქცევაში არსებულ ნაღდ ფულს (“M0”) და ეროვნულ ვალუტაში არსებულ საბანკო მოთხოვნამდე დეპოზიტებს. ყველაზე ფართო აგრეგატი “M2” კი მოიცავს როგორც “M1”-ს, ასევე ეროვნულ ვალუტაში არსებულ ბანკებში განთავსებულ შემნახველ და ვადიან დეპოზიტებს.

ციფრული ფული

ფულის ისტორია კაცობრიობის განვითარების პარალელურად ვითარდებოდა. ბარტერული გაცვლიდან ლითონის მონეტებამდე, ქაღალდის ბანკნოტებიდან პლასტიკურ ბარათებამდე – ფულმა მნიშვნელოვანი ევოლუცია განიცადა. დღეს, ციფრული ტექნოლოგიების ეპოქაში, ახალი რევოლუციის წინაშე ვდგავართ – ციფრული ფული.