წარმოიდგინეთ სცენა: ახალგაზრდა ინვესტორი, თვალებში ნაპერწკლებით და ხელში სმარტფონით, აღფრთოვანებით უყურებს ეკრანზე მწვანე ისრებს. მისი პირველი საინვესტიციო გადაწყვეტილებები ზუსტი აღმოჩნდა და აქციების ფასები იზრდება. “ეს ხომ ასე მარტივია!” – ფიქრობს ის, – “რატომ არ აკეთებს ამას ყველა?”
მაგრამ ამ სცენაში არის რაღაც, რასაც ჩვენი გმირი ვერ ამჩნევს – უხილავი ძალა, რომელიც მის აზროვნებას აყალიბებს. ეს არის დანინგ-კრუგერის ეფექტი, ფსიქოლოგიური ფენომენი, რომელიც ხშირად გვაიძულებს გადავაფასოთ საკუთარი შესაძლებლობები, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ცოდნა და გამოცდილება ზედმეტად მწირია.
ეს ეფექტი პირველად ფსიქოლოგებმა დევიდ დანინგმა და ჯასტინ კრუგერმა 1999 წელს აღწერეს, მაგრამ ამ ფენომენს ბევრად უფრო ღრმა ფესვები აქვს. ძველი ბერძენი ფილოსოფოსი სოკრატე ამბობდა: “ვიცი, რომ არაფერი ვიცი”. ეს იყო სიბრძნის აღიარება, რომელიც დანინგ-კრუგერის ეფექტის საპირისპიროა. როდესაც დამწყები ახალ საქმეს ჰკიდებს ხელს ჰგონია, რომ საკმარისი ცოდნა დაუგროვდა გაცილებით თამამი ნაბიჯების გადასადგმელად და თავდაჯერებაც ემატება. მან არ იცის ის, რომ ჯერ კიდევ ბევრი რამე არ იცის.
საინვესტიციო სამყაროში ეს ეფექტი განსაკუთრებით საინტერესო ფორმებს იღებს. წარმოიდგინეთ უოლ სტრიტის ტრეიდერების დარბაზი, სადაც ახალბედა და გამოცდილი ინვესტორები ერთად მუშაობენ. როგორც წესი ახალბედა, რომელმაც რამდენიმე წარმატებული გარიგება დადო, გულის სიღრმეში თავს ფინანსურ გენიოსად მიიჩნევს (ალბათ ყველა ტრეიდერს ჰქონია ასეთი შეგრძნება კარიერის დასაწყისში), მაშინ როცა მისი გამოცდილი კოლეგა, რომელსაც ათწლეულების გამოცდილება აქვს, უფრო ფრთხილია და “მშიშარაა” თავის პროგნოზებში.
დანინგ-კრუგერის ეფექტს საინვესტიციო სამყაროში სავალალო შედეგების მოტანა შეუძლია:
- “რობინჰუდის ფენომენი” – 2020 წელს, პანდემიის დროს, მილიონობით ახალმა ინვესტორმა დაიწყო ვაჭრობა Robinhood-ის აპლიკაციის მეშვეობით. ბევრმა მათგანმა, ვისაც არანაირი გამოცდილება არ ჰქონდა, დაიწყო აგრესიული ვაჭრობა და რთული ოფიცონების გამოყენება. მაგალითად, ერთმა 20 წლის სტუდენტმა, ალექს კერნმა, დაკარგა $730,000 ოფციონებით ვაჭრობისას და სამწუხაროდ, სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. ეს ტრაგიკული შემთხვევა აჩვენებს, თუ რამდენად სახიფათო შეიძლება იყოს რთული ფინანსური ინსტრუმენტების გამოყენება სათანადო ცოდნის გარეშე.
- “GameStop-ის საგა” – 2021 წლის დასაწყისში, Reddit-ის პლატფორმაზე არსებულმა WallStreetBets ფორუმმა, სადაც ძირითადად დამწყები ინვესტორები იყვნენ თავმოყრილი, გამოიწვია GameStop-ის აქციების ფასის მკვეთრი ზრდა. ბევრმა ახალბედა ინვესტორმა ჩათვალა, რომ “სისტემის გატეხა” შეძლო და გაცილებით დიდი მოგების მიღებას შეძლებდნენ დიდი ჰეჯ-ფონდების წინააღმდეგ თამაშით. თუმცა, როდესაც ბუშტი გასკდა, ბევრმა მათგანმა მნიშვნელოვანი დანაკარგები განიცადა. მაგალითად, ერთმა ინვესტორმა, რომელმაც $50,000 ჩადო GameStop-ში $300-ზე მეტ ფასად, დაკარგა თითქმის მთელი ინვესტიცია, როდესაც ფასი $40-მდე დაეცა.
- “კრიპტოვალუტების ბუმი” – 2017 წელს ბიტკოინის ფასის მკვეთრი ზრდის დროს, ბევრმა დამწყებმა ინვესტორმა ჩათვალა, რომ იპოვა “სწრაფი გამდიდრების” საშუალება. მაგალითად, ერთმა ბრიტანელმა სტუდენტმა, პიტერმა (გვარი არ არის გამჟღავნებული), აიღო £20,000 სტუდენტური სესხი და მთლიანად ჩადო კრიპტოვალუტებში. მან თავდაპირველად საკმაოდ დიდი მოგება ნახა, მაგრამ როდესაც ბაზარი 2018 წელს ჩამოიშალა, დაკარგა თითქმის მთელი ინვესტიცია. ეს მაგალითი გვიჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება მოკლევადიანმა წარმატებამ გამოიწვიოს ზედმეტი თავდაჯერება და რისკიანი ქცევა.
დანინგ-კრუგერის ეფექტის არსი მდგომარეობას იმაში, რომ პირველადი წარმატება ადამიანებს იმდენად აბრუებს, რომ იჯერებენ საკუთარი უპირატესობის ილუზიას. სწორედ, ამიტომ მარცხისთვის არიან განწირულნი.
მაგრამ არის თუ არა დანინგ-კრუგერის ეფექტი მხოლოდ უარყოფითი მოვლენა? არა აუცილებლად. ზოგჯერ სწორედ ეს თავდაჯერება გვაძლევს სტიმულს, რომ დავიწყოთ ახალ სფეროში. ბევრი წარმატებული მეწარმე და ინვესტორი აღიარებს, რომ მათი პირველი ნაბიჯები ნაწილობრივ “ბედნიერმა უცოდინრობამ” განაპირობა.
საკითხავია, როგორ შეგვიძლია გამოვიყენოთ ეს ცოდნა ჩვენს სასარგებლოდ? პირველ რიგში, მნიშვნელოვანია ვაღიაროთ, რომ ყველა ჩვენგანი ექვემდებარება ამ ეფექტს გარკვეულ დონეზე. ეს აღიარება გვეხმარება უფრო კრიტიკულად შევხედოთ საკუთარ გადაწყვეტილებებს.
მეორე, რეგულარული თვითანალიზი და უკუკავშირის ძიება სხვებისგან შეიძლება დაგვეხმაროს უფრო რეალისტურად შევაფასოთ ჩვენი უნარები. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ინვესტირებაში, სადაც ობიექტური მაჩვენებლები (როგორიცაა პორტფელის შედეგები) გვაძლევს ნათელ სურათს ჩვენი გადაწყვეტილებების შესახებ.
მესამე, მუდმივი სწავლისა და განვითარების კულტურის ჩამოყალიბება. რაც უფრო მეტს ვსწავლობთ ინვესტირების შესახებ, მით უფრო ვაცნობიერებთ, რამდენი რამ არ ვიცით. ეს ცოდნა გვეხმარება უფრო ფრთხილი და გააზრებული გადაწყვეტილებების მიღებაში.
დანინგ-კრუგერის ეფექტი არ არის მხოლოდ ფსიქოლოგიური კონცეფცია, შეიძლება ითქვას, რომ ის გაფრთხილებაა დამწყები და თუნდაც გამოცდილი ინვესტორებისთვის, რომ ზედმეტი თავდაჯერების საბურველში არ გაეხვიონ.
